Цуст ванн доторх хүүр

Энэ зураг бол их алдартай. Аугаа их Францын хувьсгалын нэрт зүтгэлтэн /Жан Пол Марат/ үхлийг харуулсан түүхэн зураг юм. Энэ зураг мөн дэлхийн Улс төрийн шинжлэх ухаанд ч хамааралтай. Марат арьсны өвчтэй хүн байснаас усанд ордог өрөөгөө  албан өрөө болгон ашигладаг байжээ. Түүнийг Шарлот Кордей хэмээх бүсгүй өс хонзонгийн сэдэлтэйгээр алсан гэж үздэг ч энэ аллагыг хожим янз бүрээр тайлбарласан байдаг. Тэр шүүх хурлын үеэр “Би 100,000 хүний амь аврахын тулд ганц хүний амийг бүрэлгэсэн юм” гэж мэдүүлсэн байдаг. Юутай ч энэ явдал хүн төрөлхтөнд ихээхэн сургамжтай зүйл болжээ.

Үүнийг Нэгдүгээрт: Ордны хуйвалдаан гэж үзсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл хувьсгалчдын дотоод хуйвалдааны золиос болсон гэх таамаг юм. Юу ч гэж нэрлэсэн энэ үйл явдал бол гэмт хэрэг гэдэг нь тодорхой. Гэвч хувьсгалт тэмцлийн үед хүн алах бол гавъяа байдаг. Хоёрдугаарт: Түүний амь насаа алдах үед хэрэглэж байсан ванн хийгээд амьдарч байсан тансаг харш бол түүнийх биш харин түүний хувьсгал хийж алж хядаж устгасан Францын дээд язгууртнуудын хэн нэгнийх нь эзэмшил юм. Хувьсгал хийсний дараа эзэмшигчдийг нь хороож өөрөө эзэмшсэн хэрэг л дээ. Тийм биш байсан ч хувьсгалын үед аллага дээрэм тонуул хяналтаас гарч нийгэмд эмх замбараагүй байдал үүсдэг тул түүнд өс хонзон санах хүн олон байсан нь лавтай.

Нэг. Ордны хуйвалдаан

Хүн төрөлхтний засаглалын түүхэн хөгжлийн явцад ордны хуйвалдаан үргэлж байсаар ирсэн. Засаглах эрх мэдэл хэдхэн хүний гарт буюу Хаан болон түүний тойрон хүрээлэгчдэд байх ба үүнд ард түмний оролцоо эрх мэдэл байхгүй. Хэмжээгүй эрхийг авсан хүний хувийн үзэмжээр хууль болон бусад улс орны чанартай шийдвэрүүд гарна. Дайтах хийгээд найрамдах, шийтгэх хийгээд шагнах нь зөвхөн захирагчид /хаанд/ байх хэмжээгүй эрх байв. Түүний зан авир, хүсэл сонирхолд “хэн ч” хэмжээ хязгаар тавихгүй. Үүнийг Францын 16-р Людвиг Хаан “Төр бол би” гэж хэлснээр улс төрд томъёолно. Ийм төртэй улс оронд ард түмэн туйлын хүнд дарлал зовлонг амсаж, ямар ч эрх чөлөө эдлэхгүйгээс гадна зүгээр л хааны үнэгүй албат боол болж хувирдаг.

Засаглалын легитимт шинж хэмээх ойлголт Улс төрийн төрийн амьдралд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Үүнийг монголчилбол засаглалын ард түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдөх шинж гэж ойлгогдоно. Энэ бол засаглалын маш  чухал шинж. Энэ шинж чанараа алдсан засаглал нэгэнт мөхдөг хувь тавилантай. Өгүүлэн буй үеийн Франц улсын Хаант засаглал ард олны дун дахь энэ шинжээ нэгэнт алдаж үр дүнд нь Хувьсгалт тэмцлээр Францад дэлхийн хамгийн анхны Бүгд найрамдах улс байгуулагдсан түүхтэй.

13-р зууны үеийн Монголчуудын Засаглалын легитимт байдал нь Боржигон удмын ноёрхол буюу Чингэс хааны удмын үе залгамжилсан өвөрмөц хууль ёсны /тогтсон/ уламжлалаар баталгаажиж байв. Хааны эрх мэдлийг бусдад хүлээн зөвшөөрүүлэх тогтсон уламжлал нь Их хуралдай байсан ба Их хааныг Их хуралдайгаар Өргөмжилснөөр түүний эзэнт гүрэн дэх бүрэн эрх баталгааждаг байв. Энэ уламжлалыг Хубилай эвдэж “Их хуралдайн зөвшөөрөл”-гүйгээр өөрийгөө хаанд  өргөмжилсөн нь хууль ёсны бус Хаан гэгдэх шалтгаан болж үр дүнд нь эзэнт гүрэн хуваагдсан түүхтэй. Энэ нь монголын түүхэнд монголчууд дундаа хагаралдах, өөр өөрсдийгөө дур зоргоороо хаанд өргөмжлөх явдал цаашид зогсолтгүй үргэлжлэх гинжин урвалын эхлэл болсон байна. Өөрөөр хэлбэл нийт монголчуудыг нэгтгэж байсан Их хуралдай гэх уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үгүй хийснээр хэн хэндээ хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй  эзэнт улсуудад хуваагдсан ба энэ нь  монголчуудын цаашдын түүхэнд маш хортойгоор нөлөөлж улмаар энэ нь Манжийн дарангуйлал хүртэл үргэлжилж Монгол төр доройтон мөхсөн байдаг.

Бага хаадын үед ордны хуйвалдаан дээд цэгтээ хүрч хаанаар өргөмжлөгдсөн хүн багахан хугацаанд амьдраад түүний дараагийн хаан өргөмжлөгдөх гэх мэтээр ялангуяа энэ процессын үр дүнд хааны угсааныхан маш их зовлон амссан байдаг. Төр улс жолоодох чадваргүй хүүхдийг тоглоомын улсын хаанаар өргөмжилж хэсэг бүлэг нөлөө бүхий түшмэл буюу боржигон угсааны бус хүн хэрэг дээрээ төрийн эрх барих үзэгдэл цөөнгүй гарсан байдаг. Энэ бол бүхэлдээ засаглалын легитимт шинжийн хямралын үр дүн юм. Орчин үед үүнийг төр засаг ард түмнээсээ тасран холдох үзэгдэл гэж нэрлэдэг. Ард түмнээсээ холдсон эрх мэдэлтнүүдэд иргэд захирагдахаа больж тэдний засаглалыг үл зөвшөөрч, өөр хууль ёсны засаглал буюу ард түмний дундаас төрсөн өөрсдийн засаглалыг  үүсгэн байгуулж, түүнийг бүх талаар зөвтгөн дэмжих ба ард түмнийхээ амьдралаас холдон тасарсан ноёрхогч  цөөнхийн эсрэг цуст тероризм хийж тэдний засаглалыг бүр мөсөн устгадаг. Энэ үйл явцыг хувьсгал гэж нэрлэдэг. Ордны хуйвалдаан бол Ардчиллаас ангид зүйл юм. Ард түмний хүсэл сонирхлыг үл тоосон хэдхэн хүний хуйвалдаан улс орны амьдралд хүчтэй нөлөөлж байвал энд Ардчилсан засаглал байгаа эсэх нь тун эргэлзээтэй болж таардаг.

Харин манай монголд ийм үзэгдэл байна уу?  Сүүлийн үед сонгуулийн ирц буурсаар байгаа нь төрд итгэх ард түмний итгэл суларсантай холбоотойгоос гадна төр засаг нь ард түмнээсээ бага багаар хөндийрөн тасарч байгаагийн илрэл. Өөрөөр хэлбэл ард түмний төр засгаа хууль ёсоор хүлээн зөвшөөрөх байдал нь суларч байна гэсэн үг.

Хоёр: Цуст ванн

Зурагт  хувьсгалт тэмцэгчийг цустай ваннд үхсэнээр дүрсэлсэн байна. Энэ бол хоёр дахь бодомж үүсэх шалтгаан юм. Өөрөөр хэлбэл түүнийг хувьсгалчдын доторх хуйвалдааны золиос болсон гэдгээс гадна  түүний тансаг амьдралд нь хорссон ард түмний өс хонзон, уур хилэн түүний үхлийн шалтгаан гэсэн таамгийг дэвшүүлэхэд хүргэдэг юм. Дээдэс язгууртны баян тансаг байдал, тэдний хэтэрхий дур зоргоороо авирлах үйлдэл ядуу иргэдийн уур бухимдлыг төрүүлэх гол шалтгаан болдог. Эгэл жирийн хүн өлсгөлөнгөөр гудамжид амиа алдаж байхад ихэс дээдсийн ордонд тансаг найр цэнгүүн тасралтгүй үргэлжилж тэнд очсон хүмүүс бялууг ч тоож идэхээргүй цатгалан байдаг явдалд бухимдаж дургүйцсэн олон түмний уур хилэнг удирдаж, хувьсгалт тэмцэл хийсэн хувьсгалын удирдагч өөрөө язгууртны орд харш, баян тансаг амьдралыг булаан тэдний жишгээр амьдардаг.

1990 оны хувьсгалчид тухайн үеийн намын төв хорооныхны Тусгай хангамжийг шударга бус гэж маш их шүүмжилсэн байдаг. Харин одоогийн дарга нарын тусгай хангамж тэд нарынхаас тэгтлээ ялгарах зүйлгүй болсон гэдэгтэй та санал нийлэх үү. Ер нь Ардчилал бол байнга засаж сайжруулж, хөгжүүлж байхыг шаарддаг засаглалын хэлбэр. Ухаандаа хүн гэрээ цэвэрлэхгүй хэтэрхий удвал амьдрах орчин чинь тохь тух муутай, бохир заваан болох учир та гэр орноо байнга цэвэрлэхэд хүрдэг. Яг үүний нэгэн адилаар Ардчиллыг байнга арчиж зүлгэж, цэвэрлэж байхгүй бол тэр бохирдож, өнгөө алддаг.

Золгүй хувьсгалчийн хувьд гадаа гудамжид үхэх, тансаг ваннд үхэх хоёрт зарчмын ялгаа байхгүй ч орчны ялгаа бол мэдээжээр байна. Манай нэг дуучны дуулснаар “Нэг насаар энгийн байснаас нэг өдөр хаан байсан нь дээр”  гэж бодсон ч байж болох.

Эцсийн дүндээ нийгэмд шударга ёс тогтох хүртэл ард олны уур хилэн намждаггүй бололтой. Нийгэм дэх баян хоосны ялгаа нэмэгдэж хэсэг цөөнх бүлэглэл нь шударга бусаар нийгмийн баялгийг эзэмшиж эхлэх нь бусад хүмүүсийн дургүйцэл, бухимдлыг төрүүлдэг. Энэ бол хамгийн аюултай үзэгдэл юм. Тиймээс аливаа нийгэм хүн бүрт шударгаар хөрөнгөжих, чөлөөтэй өрсөлдөх эдийн засгийн тэгш боломжийг олгох хэрэгтэй ба эсрэгээрээ шударга бусаар баяжсан хөрөнгөжсөн хүмүүст туйлын хатуу шийтгэл ноогдуулан ард оны уур хилэнг намжаахгүй бол асуудал даамжирсаар улс орон ямар ч зам руу гулсан орж мэдэх юм.

Ардчилсан улсад хуулийн засаглал хүчтэй байх учиртай. Хүн бүрт хууль тэгш үйлчлэх ба хуулиас дээгүүр хэн ч гарах ёсгүй юм. Энэ зарчим бол нийгмийн тогтвортой хөгжлийн үндсэн зарчим. Харин манайд сүүлийн үед хуулиас дээгүүр эрх мэдэл эдлэх, хуулиас дээгүүр хүн мэт аашлах, хуулийг үл тоомсорлон зөрчих гэх мэт зүй бус үзэгдэл мэр сэр гарсаар байна. Үүнд хариу үйлдэл үзүүлэхгүй байгааг Судлаач Д.Ганхуяг ах “сурчихсан арчаагүй байдал” гэж тодорхойлсон байна. Харин би “монголчууд төр засгийнхаа сайн ба муугаас үл хамааран хоёр идэхгүй хоосон хонохгүй амьдраад байж чаддаг хүмүүс” гэж хэлмээр байна. Үүнд байгалийн баялаг бүхий өргөн уудам нутаг, мал сүрэг гэх мэт өвөг дээдсээс өвлүүлсэн нүүдэлчин ахуй нөлөөлдөг байх. Гэхдээ энэ бол мэдээж Ард түмнийг тэмцэх чадваргүй, мунхаг гэж басан доромжилсон хэрэг биш. Төр засаг ч ийм мэтээр төсөөлж боломгүй.

Зөвхөн хууль дээр нийгэм тогтдог уу гэвэл бас тийм биш юм. Улс орны хөгжилд үүнээс дутахгүй нөлөөлдөг чухал хүчин зүйл бол ёс зүйтэй байх, бие биеэ хүндэтгэх, хүн хүндээ итгэж найдах явдал юм. Сонгуульд оролцож, амлалт өгч, улс орныг хөгжүүлэх мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлсэн нам, улс төрийн хүчин олон түмний итгэл найдварыг хөсөрдүүлэх тусам ард түмний төр засагт итгэх, Ардчилалд итгэх итгэл буурсаар байна. Ард түмний засаглах эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, шууд Ардчиллын зарим хэлбэрийг ашиглах, шударга ёсыг сахиулах, хууль бусаар хөрөнгөжих, завших явдлыг хязгаарлах, нийгэм дэх баян хоосны ялгааг багасгах, төрд тавих хяналт, хариуцлагын механизмыг бий болгох гэх мэт маш олон сорилт монголын Ардчиллын өмнө байна.

Тэгш эрхийн зарчим алдагдсан ганцхан жишээг дурдъя. Энэ бол УИХурлын 76 гишүүнд байдаг “Халдашгүй дархан эрх” минийхээр эдгээр нөхдийн халдашгүй дархан эрхийг цуцлах, үгүй бол бүх Ард түмнээ халдашгүй дархан эрхтэй болгох. Ингэвэл шударга ёсонд илүү нийцмээр санагдана.

Дүгнэхэд “цуст ванн доторх хүүр”бол түүхийн маш том сургамж ийм хүүртэй болохгүйн тулд хаа хаанаа хичээх хэрэгтэй мэт. 

Тоо буруутай юу?

Уламжлал ба шинэчлэл хоёр эсрэг тэсрэг учраас үргэлж зөрчилдөж байдаг. Хуучин нь ул болж, шинэ зул болдог нь хүний нийгмийн нэгэн зүй тогтол. Гарцаагүй илүү үр дүнтэй, илүү дэвшилтэд, үр ашигтай зүйлс нь хуучны хоцрогдсон бүдүүлэг технологи, үзэл санаа зэргийг түрэн зайлуулдаг нь жам ёсны үзэгдэл юм. Хэрвээ энэ жам ёсны үзэгдлийг хааж боож хяхан хавчваас шинэ зүйлийн эрч хүч хуучныгаа юу ч үгүй болтол нь гишгэлдэг. Гэхдээ нийгмийн аливаа үзэгдэлд эрс хувьсгалч байдлаар хандах нь туйлын муу, сөрөг үр дагаврыг авчрах нь бас бий. Тиймээс уламжлал, шинэчлэлийг хослуулах нь төвөгтэй ч гэсэн ийм замаар явахаас өөр аргагүй. Ямар ч хүн толигор сайхан засмал замаар хурдлахыг хүсдэг. Яг үүний нэгэн адилаар хүн бүр үргэлж шинэ соргог, өөрт илүү тааламжтай зүйлийг хүсдэг.

Харин улс төрд шинэчлэл яаж хийгддэг вэ? Ихэнхдээ шинэчлэлийг залуус хийдэг тэд нийгмийн хуучин бүтцийн алдаа оноо сул тал зэргийг илчлэн түүнийг засаж сайжруулахад туйлын идэвхтэй оролцдог. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалыг 20-30 насны залуучууд хийсэн байдаг. Тэд шинэ юмыг маш соргогоор хүлээн авч өөрчлөлт хийх зориг зүрх, хүсэл тэмүүллээр дүүрэн байдаг. Харин одоогийн байр суурь, нийгмийн зэрэг зиндаагаа хамгаалан үлдэхэд нь шинэчлэл туйлын халгаатай байдаг учир хөгшчүүл шинэчлэлд хойрго удаан, болгоомжтой хандах бөгөөд нэгэнт тогтсон уламжлалыг хэвээр хадгалахыг хүсдэг. Манай улсын шинэ цагийн Ардчилалд хуучин коммунист нийгмээс уламжлагдан ирсэн олон зүйл бий. Нам төвтэй систем, дарга төвтэй гүйцэтгэх засаглал товчхондоо хуулийн биш хэсэг бүлгийн эрх ашигт илүү их үйлчилсэн нийгмийн тогтолцооны гажиг.

Нэгэнт эрх мэдэлд хүрсэн бол тэр хүн эрх мэдлээ аль болох удаан хадгалах сонирхолтой байдаг нь хүний төрөлх араншин учраас үүнийг хазаарлахын тулд сонгууль зохион байгуулдаг. Өөрөөр хэлбэл сонгууль нь дарангуйлал үүсэхээс сэргийлсэн нэг төрлийн хамгаалалт. Нөгөөтэйгүүр нийгмийн амьдрал түүний тулгамдсан асуудлыг үргэлж шинэчлэн шийдвэрлэж байх нөхцөлийг бүрдүүлдэг.

Хүний нийгмийн хөгжлийн хурдыг улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явц үргэлж гүйцэж байгаагүй. Өөрөөр хэлбэл улс төрчид нийгмийн асуудлыг урьдчилан зохицуулж чаддаггүй ба нийгмийн хөгжлөөс улс төр ямагт хоцордог. Асуудал нэгэнт бий болсны дараа түүнийг зохицуулахаас өөр аргагүй болсон үед л  ард түмний шахалт дарамтын хүчээр асуудлыг шийдэж явдаг. Үнэндээ бүгд зөнч биш учраас нийгмийн асуудлыг урьдчилан харж, зохицуулах боломж   хомс үүнд улс төрчдийг буруутгах аргагүй. Ийм байдаг гээд асуудалд цалгар назгай, удаан хойрго хандах эрх улс төрчдөд байхгүй. Улс төрчид нийгэмд үүссэн асуудалд тун мэдрэмжтэй байж, түүнийг даамжрахаас нь өмнө зөв шийдлийг олж, шийдвэрлэж байх бүр цаашилбал нийгэмд тулгамдсан асуудал үүсэхээс урьдчилан сэргийлж, асуудалд шинжлэх ухаан ч, тооцоо судалгаатайгаар хандах эрмэлзлэлтэй байх учиртай.

Саяхан өргөн барьсан үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөлд засгийн эрхийн хугацааг 5 жил болгохоор тусгасан нь тун эмгэнэлтэй юм. Ардчилсан хөгжлийнхөө ололт амжилтаас ухарсан алсын хараагүй төсөл. Хуучин “соц” нийгмийн үед нийгмийн хөгжлөө 5 жилээр төлөвлөж удирддаг байсныг Ардчилсан хувьсгалаар 4 жил болгон өөрчилсөн нь дэвшил байв. Гэвч 25 жил яваад энэ хөгжлөөсөө ухарч хуучин уламжлалаа илүүд үзсэн нь хэр оновчтой вэ? Өдөр ирэх бүр улам бүр даяарчлагдан хурдтай хөгжиж буй дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхахын тулд монголын төрд хурд хэрэгтэй болохоос биш хугацаа хэрэггүй. Тэртээ тэргүй нийгмийн хөгжлөөс улс төр ямагт хоцордог байтал бүүр хоцроох шийдэл хэнд хэрэгтэй вэ? 4 жил тутамд шинэчлэн өөрчлөгдөж, хөгжиж байх ёстой улс төрийн зорилго зорилтууд маань 5 жил тутамд шинэчлэгдэх болбол нийгмийн хөгжлийн хурд 1 жилээр саарах нөхцөл бүрдэх юм. Нөгөө талаас эрх мэдэлтнүүдийн зөөлөн сандалдаа илүү удаан, илүү тухтай, илүү найдвартай тухлах гэсэн хүсэл зорилго нь энд нуугдаж байна. Ард түмний эрх баригчдад дүн тавьдаг сонгуулийн хугацаа улам бүр нэмэгдэх нь ард түмэн хийгээд улс төрчидийн хоорондын ойр холбоог холдуулах аюултай. Өөрөөр хэлбэл улс орныг удирдан залах олон түмний эрх мэдэл тэднээс улам бүр тасрахад хүргэнэ. Муугаар бодоход  сонгогчидын 4 жил тутамд авдаг будаа гурил, түлээ нүүрс, сонгуулийн бялуурам амлалт, саналаа худалддаг мөнгө нь хойшлох ба хамгийн чухал “эрхэм эрх” буюу улсыг удирдахад саналаа өгөх эрх чөлөө нь ард түмнээс 1 жилээр холдох юм. Сонгууль болоход аз жаргалаар бялхаж улс орны хамгийн чухал хүн гэдгээ сая нэг мэдэрдэг сайхан мэдрэмж нь 1 жилээр хойшлох нь.

Одоогийн эрх баригчид өөрсдийнхөө ажилгүй, сэтгэлгүй, хайхрамжгүй байдалд буруу өгсөнгүй харин энгийн нэг тоонд бүх бурууг өгч байна. Улсаа хөгжүүлэхэд 76 гэсэн тоо буруутай гэнэ. Уг нь 99 байвал улс орон минь мандах бадрах юм байх. 4 гэсэн тоо бас л дутаад 5 болгочихвол улс төрчид Ард түмнээс “ОНЦ” /5/ үнэлгээ авах юм байх. Миний зүгээс үүнийг хүлээн зөвшөөрч болмооргүй санагдана. Ажил муу хийснийхээ бурууг “Тоо” руу чихээд, ард нь өөрсдөө цэвэрхэн үлдэх үү. Эцсийн эцэст энэ бүхэнд тоо буруутай юу?

Хохирогч нь Ард түмэн. Завшигч нь улс төрчид. 4 жил тутам нэмэгддэг сургууль цэцэрлэг, 5 жил тутамд нэмэгдэх болно. Гэтэл хүн амын өсөлт улам нэмэгдэж, нийгмийн хөгжилийг дагасан асуудлууд хурдтай томорч байхад улс төрчид нь энэ бүхнээс зайгаа барихыг санаархаж байна.

Сонгуулийн хугацаа холдох тусам ард түмнээс төр засаг алсран холдож, төр засгаа өөрчлөх сонгууль болохыг хүлээж тэвчилгүй хувьсгал хийх магадлал нэмэгдэнэ. Энэ бол Ардчилалын тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлөх хүчин зүйл юм. Ихэнх Ардчилсан улсын сонгуулийн давтамж 4 жил байдаг нь тохиолдолын санамсаргүй хэрэг биш.

Ерөнхийлөгч нь хаа очсон газраа манай улс бол Ардчилсан улс гэж ам бардам тунхаглаж явна. Зүй нь Ардчилсан хөгжилийн замдаа яваа л даа. Өнөөгийн Ардчилсан гэх улс орнууд Ардчиллын замаар цаад зах 200 жил замнаж байж сая дэлхийд гайгүй Ардчилалтай улс гэгдэж байхад манай улс 25 хан жилийн дотор жинхэнэ Ардчилсан улсыг байгуулсан юм байх.

Олон түмэн болохоор энэ үгэнд үнэхээр үнэмшчихсэн.Тэгсэн хэрнээ улс орноо өөрсдийнхөө ахуй амьдарлаа хараад ядуу буурай хэвээрээ байгаад гайхаж эцсийн дүндээ Ардчилал бол улс орныг хөгжүүлж, ард түмнийг жаргаах тийм төр засаглалын хэлбэр биш юм байна гэсэн логик дүгнэлт хийхэд хүрчээ.

Монголын гэсэн онцлогтой Ардчилсан улс байгуулах шилжилтийн, завсрын үеийг бид туулж байна. Эхэндээ Ардчилалтай цоо шинээр танилцаж байсан учраас бусдын туршлагыг шууд хуулбарласан. Шинэ ажилтан ажил дээрээ туршлагатай ажилчныг дагалдан ажиллаж түүний туршлага мэдлэгээс суралцдаг ч дараа нь өөрийн гэсэн ажлын арга барил туршлагыг бий болгож түүнийгээ хөгжүүлдэг. Хуучин цагийн шинэ хүмүүс улс орныг удирдаж байна. Одоо халаагаа шинэ цагийн шинэ хүмүүст өгөх цаг болсон бололтой.

Бодсоор бодсоор бодын шийр 4 гэгчээр явж явж улс төрийн нам дээрээ л ирдэг. Нам нь дотроо ардчилалгүй, гишүүд нь намынхаа дотоод хэрэгт идэвхтэй оролцдоггүй. Нам нь улс орноо үнэн шударгаар удирдаж хөгжүүлж чадах тийм манлайлагчыг төрүүлэн гаргах чадавхгүй. Хугацаа нь дууссан бараа шиг улс төрийн тогоонд 20 жил чанагдсан нөгөө л нэг байдаг л улс төрчид нь , тулга тойрсон шалдир бульдар хэрүүлээ хийнэ. Сандал суудал булаацалдана.

Нам ажлаа хийгүй бол ард түмэн өмнөөс нь ажлыг хийгээд өгдөг. Ардчилсан улсад хүн бүр улс төрч учраас улс орноо гэх сэтгэлтэй, зүтгэлтэй, боловсролтой өөр нэг хүнийг сонгочих эрх нь Ард түмэнд одоохондоо байна.

Манай улсыг тойроод бөөн амбиц. Хятад улс дэлхийн улс төр, эдийн засгийн гол тоглогч болохыг мөрөөдөж байна. Тэд хятад мөрөөдөлдөө хүрэхэд ойрхон ирсэн. Орос улс Евразид гол тоглогч байхыг санаархаж байна. Адгийн муу Казакстан хүртэл дэлхийн өндөр хөгжилтэй 30 улсын тоонд багтах зорилт дэвшүүлсэн гэнэ. Харин манай монголчууд ялангуяа улс төрчид нь ядуу буурай, хөгжилгүй, арчаагүй байдалтайгаа эвлэрчихсэн. Жижиг жижигхэн түлээ нүүрс, будаа гурил гэх мэт асуудлаас цааш гардаггүй. Нэг хэсэг нь бид тусгаар тогтнуулсан, нөгөө хэсэг нь бид Ардчиллыг авчирсан гэдгээ улиг болтол ярьж “тахин шүтүүлэх” байдалтай. Эвий минь хөөрхий минь эд нар маань нээрээ Ард түмэндээ гавъяа байгуулсан шүү дээ гээд насаараа тэд нарыг бурхан болгож тахих ёстой юм шиг аашилна. Ардчилсан нийгэм бол удирдагчдынхаа чадвар мэдлэг боловсролыг маш богино хугацаанд ашиглаад хаядаг дарга нарт халгаатай нийгэм. Харин монголын Ардчилал бол удирдагчдаа  маш богино хугацаанд тэрбумтан болгодог сонин туршлагатай. Зарим хүмүүс улс төрийг баяжих арга хэрэгсэл гэж андуурч ойлгоод байх шиг. Тэдэнд хувийн амбиц байхаас биш улс орныг хөгжүүлэх том амбиц байхгүй.

Хувийн биш улс орноо хөгжүүлэх маш том амбицтай баймаар байна. Энэ бол иргэн бүрт хамааралтай үг. Амбиц бол мөрөөдөл, хүсэл зорилго. Бидэнд бусдад зарлачихсан Монгол мөрөөдөл байна уу. 

Ерөнхийлөгч нэг сар төрийн албанд ажиллав.

Энэ нийтлэлийн нэр зүгээр л наргиан төдий шүү. Хэрвээ Ерөнхийлөгчийг орон нутгийн нэг Засаг Даргын Тамгын газарт нэг мэргэжилтэнгээр нэг сар ажил хийлгэвэл ямархуу байх бол гэсэн хөгжилтэй бодол толгойноос салдаггүй. Энэ бодол төрөх болсон шалтгаан нь нэг үлгэр юм л даа. Дорнын нэг үлгэрт “эзэн хаан” нь харц боолын хувцас өмсөж, нүүрээ хувиргаад түшмэлээ дагуулан шөнө орой гарч, улс орныхоо бодит амьдралтай өөрийн биеэр танилцдаг тухай гардаг юм. Энэ үлгэрт гардаг шиг манай том дарга нар энгийн хувцас өмсөөд бидэндээ танигдалгүй улс орныхоо үнэн бодит амьдралтай танилцдаг бол мөн сайхан аа гэж боддогоо нууж чадашгүй нь. Ер нь манай улс төрчид сонгуулиар гоё сайхан юм ярьж ярьчихаад сонгууль дуусахаар таг чиг болдог гэмтэй хүмүүс.

Заавал Ерөнхийлөгч байдаг нь юу юм бэ?  гэж та сонирхож магадгүй Улсын их хурлын дарга болохоор завгүй Дарга байхгүй бол парламентийн үйл ажиллагаа  нэг сар зогсоно. Ерөнхий сайд бол бүр болохгүй өмнөх ажил нь үстэй толгойноос нь их хүнийг нэг сар “танилцах” ажил хийлгэчихээр улсын минь төрийн ажил цалгардана шүү дээ. Манай Ерөнхийлөгч энэ хоёроосоо арай ажил багатай Үндсэн хуулинд зааснаар бол бэлгэ, тэмдэгийн чанартай хүн учир Ерөнхийлөгчөөр хийлгэе гэж сонгосон юм.

Мэдээж Ерөнхийлөгчийг бүх хүн таних учир Ерөнхийлөгчөө хэр баргийн хүн танихааргүй залуу хүн болгож өөрчилнөө. Гэхдээ гоо сайхны мэс засал хийхгүй. Монте Кристо гүн шиг л нүүр хувиргалт хийнэ шүү дээ. Дараа нь бусад хүнд мэдэгдэж хар авахуулахгүйн тулд Ерөнхийлөгчөө гадаад улс руу нэг сарын томилолтоор явлаа гэж улс орон даяар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр мэдэгдэнэ. Ингээд урьдчилсан бэлтгэл ажил хангагдах нь тэр.

Өө уучлаарай нэг маш чухал юм мартчихаж. Шууд би нэг сар ажиллая гээд албан газар яваад очихоор хэнч ажиллуулахгүй шүү дээ. Тэгэхээр Ерөнхий сайд даа үүрэг өгч сонгосон газартаа сонгосон местэн дээрээ ажиллаж буй хүнийг 1 сар цалинтай амраана. Оронд нэг хүн ажиллуулна гэж тохирно. Дээд шатны дарга нь олон юм шалгаавал улсын нууц, элдэв хэл ам гаргавал ажилтай чинь ярина шүү  гээд амыг таглачихна. Хамгийн гол нь тухайн нутагт ямарч хүн манай Ерөнхийлөгчийг таних ёсгүй, энэ нууц ажиллагааг мэдэх ёсгүй. Зүгээр л эгэл жирийн хүний дүрээр очих ёстой юм.

Хэрвээ одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Төрийн албаны хуулиар ажилд орохоор хөөцөлдвөл сонгосон ажилдаа ажиллахын тулд наад зах нь нэг жил хүлээх болох ба эцсийн дүндээ улс төрийн намын томхон даргын нөлөөлөл үгүй бол ажилд орно гэдэг нь бараг ямарч боломжгүй зүйл гэдгийг ойлгоно.

За энэ ч яахав бүх бэлтгэл ажил хангагдлаа. Манай Ерөнхийлөгч сарын эхээр ажилдаа орлоо. Ажлын байрны тодорхойлолттойгоо танилцаж, хэдэн бичиг цаас, хуулийн товхимол, ажилд хэрэг болох хэдэн утасны дугаар, брошур, хуучны хоцрогдсон Персонал комьпютер хүлээн авна. Ажил хүлээлцэх комисс танд таны албаны өмчийг хүлээлгэн өгч та “Хүлээн авлаа” гэж гарын үсэг актанд зурсанаар албан ёсны ажилд орох үйл ажиллагаа шувтарна. Ойрын үед болох ажилчидын нэгдсэн хуралдаан дээр таныг албан ёсоор танилцуулж ажилд чинь амжилт  хүсэх ба бусад хүмүүс таныг ажилтай болсонд баяр хүргэж алга ташна.

Би ч гэсэн танд хувийн зүгээс танилцах ажил хийж байгаад тань баяр хүргэмээр байна. Мэдээж та манлайлагч, хичээнгүй хүн учраас ганцхан сар гялалзтал ажиллана шүү дээ. Муу төсөвт байгууллага чинь ядуу шүү дээ ядуу. Адаглаад цаас хүрэлцээтэй биш та гадуур албаны ажлаа амжуулахын тулд хувийнхаа машинаар явах хэрэгтэй болно. Прентерийн хор нь дуусчихна. Хороо цэнэглүүлэхийн тулд хөөрхөөн юм болно шүү. За энэ ч яахав байдаг л зүйл.

Хэд хэдэн нөхцөлийг урьдчилан тохирчихъё. Учир нь эцэст нь таны сарын цалин амьдралд чинь хүрэхнүү үгүй юу гэдгийг харах бас нэг давхар зорилго байна.

Та хэдэн сарын өмнө Тоёота Королла гэдэг машин банкны зээлээр авсан. Сард 220,000₮ төлнөө. Ажилдаа явган харайлгана гэдэг бүтэхгүй. Өглөө хоцрохгүй байхаас гадна хүүхдээ сургууль цэцэрлэгт нь хүргэж өгөх гэх мэт ажлыг зөвхөн машинтай байж л амжуулна. Машинаа хөдөлгөхийн тулд шатахуун хийнэ. Хамгийн багаар бодоход 7 хоногт 20,000₮-өөр шатахуун хийнэ. Сардаа 80,000₮. Хүн бүр ухаалаг утас барьдаг болсон өнөө үед та бас бусдын жишгээр нэг ухаалаг утас лизингээр авсан. Ядаж байхад тэр утаснуудын дараагийн загвар ямар хурдан гардаг гээч. Түүнд та сард 30,000₮ төлдөг. Мэдээж нэгж зарцуулнаа. Сард 5000 нэгж зарцуулна гэж бодлоо шүү.

Та гэр хороололд 5 ханатай гэрт амьдардаг. Сарын тог, цахилгааны төлбөрт 15,000₮, хогны төлбөрт 3000₮ төлнө. Түлээ нүүрсний зардалд өдөрт 1000₮ гэж бодоход  сардаа 30,000₮ гэж бодъё.

Танай ам бүлийг эхнэр, нөхөр 2 хүүхдийн хамт байдаг буюу ам бүл 4-үүл гэж авъя. Гэр бүлийн насанд хүрсэн нэг  гишүүн өдөрт /өглөө, орой/ 2000 төгрөгний хоол иднэ. Харин хүүхэд 1000₮. Ингээд бодохоор Өдөрт 6000₮ гарч байна. Үүнийгээ сардаа бодохоор 180,000₮ болж байна. Гэр бүлийн ариун цэврийн хэрэгцээний зардал гэж бий. Бас соёлын хэрэгцээний зардал гэж байна. ДДиш ТВ-ны төлбөр, Интэрнэтийн төлбөр гэх мэт. Хүүхдээ эрхлүүлж амттан авах мөнгө бол залшгүй зардалд орно. Үүнд мөнгө төлөвлөх хэрэгтэй. За ингээд энэ мэт аар саар зардалыг багцлаад 30,000₮ гэд бодчихоё. Үнэхээр багаар бодлоо.  Тоочоод байвал нэмэлт зардал гарч ирээд байх учраас үүгээр гэр бүлийн хэрэгцээний зардалыг хязгаарлая.

Албан байгууллагын зардал гэж бас байна. Хамгийн түрүүнд хамт олны зардал гарна. Нэгэнт байгууллага хамт олон юм чинь хамт олны чинь аль нэг хүнд зовлон, жаргал тохиолдоно. Хэн нэгэн ажилтаны төрсөн өдөр нэг сард найдвартай тохионо. Бас нэг ажилтан чинь хүүхдийн үсээ авах найр хийж болно. Мэдээж амьдрал юм чинь нэг ажилтаны чинь ар гэрт үхэл хагацал гарч магадгүй. Монголчууд нэгэндээ үхэл хагацлын зовлон тохиолдоход тэр зовлонг нь үнэхээр сайн хуваалцдаг ард түмэн шүү. Магадгүй эрт цагт их дайн самуун хийж, их үхэл хагацал үзэж байсаны ул мөр байх. Энэ бүхэнд та дор хаяж 20,000 төгрөг зарцуулна.

Өдөр нь цайны цагаар гэртээ харьж хоол хийж иднэ гэдэг бол бүтэшгүй зүйл тиймээс та байгууллагынхаа цайны газар хооллоно. Нэг өдрийн хоол ойролцоогоор 4000 төгрөг. Хоолны мөнгийг сарын эцэст таны цалингаас шууд суутгаад авчихна гэдгийг сануулая. Хоолонд сарын 21 хоног ажиллана гэж тооцохоор 84,000 төгрөг зарцуулна. Өөр нэг төлөвлөгдөөгүй гэнэтийн зардал гарнаа. Энэ бол ажлынхантайгаа нийлж өдрийн ажлынхаа стрессийг гаргах зардал юм. Үнэртүүлэх төдий ганц шил юм хувааж уух буюу та хүсэхгүй бол архи биш пиво ууж болно. Хамт олонтойгоо ажлын бус цагаар сардаа ганц хоёр удаа сууна шүү сууна энэ бол зайлшгүй. Үүнд та хамгийн багадаа 10,000 төгрөг зарцуулна.

Таны цалингаас зулгаах өөр нэг газар бол сургууль, цэцэрлэгийн торгууль. Тийм юмны, ийм юмны гэд бүх эцэг эхчүүдээс мөнгө хурааж байгаа учраас та түүнийг заавал өгөх хэрэгтэй болно. Таныг бусдын жишгээр хоёр хүүхэдтэй гэж жишээлсэн учраас энэ зардалыг чинь 10,000 гэд бодчихоё.

Та санамсаргүй алдаа гаргаад замын цагдаад торгуулбал яана гэч. Энэ оноос хэрэгжиж байгаа хуулийн торгуулийн хэмжээ маш өндөр. Ёстой муу ёр хүсэх ч юм биш.

Та сарын эхээр аванз  гэж авна. Харин сарын сүүлээр бөгс мөнгө гэж нэрлэгддэг үлдэгдэл цалингаа бүх татвар, шимтгэл, суутгалаа хасуулаад авна. Үүнийг та эрхбиш мэдэж байгаа.

За одоо зардалаа тооцоё. /сараар/

№	Зарцуулалтын нэр	Мөнгөн дүн
1	Тоёота Королла машин /банкны зээл төлөх/	220,000
2	Шатахуун	80,000
3	Гар утасны лизинг, нэгж	35,000
4	Цахилгаан	15,000
5	Хогны төлбөр	3000
6	Түлээ, нүүрс	30,000
7	Хоолны зардал	180,000
8	Бусад хэрэглээний зардал	30,000
9	Хамт олны зардал	20,000
10	Өдрийн хоолны зардал	84,000
11	Стресс тайлах зардал	10,000
12	Бусад газрын торгууль /сургууль, цэцэрлэг гэх мэт/	10,000
13	Бүгд зардал	717,000

Монголчууд бидний тэмдэглэдэг олон баяр бий. Гэр бүлийн баяраас авахуулаад, Үндэсний баяр, ёлк, Цагаан сар гэх мэт. За цагаан сарын баяраар бол байдагаа барна доо. Хэрвээ хүүхдээ төлбөртэй сургууль цэцэрлэгт явуулбал таны цалин бол хаанаа ч хүрэхгүй. Таны эхнэрийг тань ажилгүй гэртээ байдаг гэж авсан. Учир нь үнэндээ орон нутагт ажлын байр байхгүй шүү дээ. Хэрвээ гэр бүлийн хоёр хоёулаа ажилтай бол тэр айл шууд хангалуун айлын тоонд орно. Өөрөөр хэлбэл гэр хороололд биш байр лизингдээд орон сууцанд амьдарна гэсэн үг. Танай орлого бол зөвхөн таны цалин үгүй бас нэг өөр орлого байгаа л даа. Тэр бол хүүхдийн мөнгө болох 40,000₮. Тэр мөнгийг хүүхдийн ээж авч үрэх учир энэ мөнгө танд нэг их хамааралгүй мөнгө.

Одоо хүртэл би таны цалинг хэлсэнгүй. Уг нь нэг их нууцлаад байх юм биш л дээ. Гэхдээ ихэнх төрийн албан хаагчид цалингийн хэмжээгээ нууцалдаг юм. Магадгүй ичсэндээ тэр байх. Таны цалинг шударга байх үүднээс Үндэсний статистикийн газраас гаргасан  улсын дундаж цалингаар бодъё. 642,200 энэ цалингаас  тань өршөөгүй хандаад хууль ёсоор суутгах татвар, шимтгэлийг хасахгүй байя. /Эх сурвалж: http://time.mn:81/60811, http://www.nso.mn/content/44#.Vm5anEp961s, Бодит амьдралд арай дөхсөн мэдээлэл/ Яг үнэндээ би нягтлан бодогч биш учраас бүх татвар шимтгэлийг хасаад хэд үлдэхийг бодож чадахгүй нь. Ингээд:

Таны цалин 642,200 төгрөг

Бодит амьдрал дээр төрийн албан хаагчидын ихэнх нь 500 мянга хүрэхтэй үгүйтэй цалин гар дээрээ авдаг харин мэдээллийн хэрэгсэлээр төрийн албан хаагчид өндөр цалин авдаг гэж албан ёсоор гүтгэдэг. Жишээ нь: Үндэсний статистикийн газрын мэдээлснээр монгол улсын дундаж цалин энэ онд 844 мянгад хүрсэн гэжээ. /Эх сурталж: http://www.olloo.mn/n/12895.html /Харин энэ мэдээллийг нь МҮЭ-ийн Ерөнхийлөгч Х.Амгаланбаатар энэ тоог тархи угаасан, бодит биш тоо гэж мэдэгдсэн байна. /Эх сурвалж: http://vip76.mn/content/31415 / Би л хувьдаа санал нэг байна.  Харин Шүүхийнхэн бусад төрийн албан хаагчидаас илүү өндөр цалин авдаг нь үнэн юм шиг байгаа юм.

Нэгэнт дундаж цалин ярьсаных дэлхийн дундаж цалин 1480 ам/доллар байдаг гэнэ. Энгийн математик тооцоо хийе. 1480*2000= 2.960.000₮ /Эх сурвалж http://www.assa.mn/content/2248.shtml?a=economy / Монголын минь цалин үүнтэй хавьтаж ойртох ч болоогүй байна даа.

Хэдийгээр хийсвэр ч гэсэн бид Ерөнхийлөгчөө төрийн албанд нэг сар ажиллууллаа. Бодит амьдрал дээр манай Ерөнхийлөгч үнэхээр ингэж ажиллаж үзвэл төрийн албаны доод шатанд ямар зовлон жаргал, асуудал байдагыг биеэр мэдэрнэ, зарим нэг нь хийх ажилгүй өдөржин Facebook ухаж байхад зарим нэг нь толгой өндийх завгүй бичиг цаас, өргөдөл гомдолд дарагдаж байх жишээний ажил ачааллын ялгаанаас авахуулад төсөв мөнгөний хүрэлцээгүй байдал гэх мэтийн олон юмыг анзаарах байх. Уг нь би энэ нийтлэлийг их хошин хөгжилтэй нийтлэл болох байх гэж бодсон чинь цалингийн баланс хасах гараад жаахан гутранги нийтлэл болоод явчихлаа.

Таны зарлага болоод орлогын зөрүү хасахтай гарлаа. Тодруулбал -74800 төгрөгний алдагдалтай. Эдийн засгийн утгаар энэ бол дампуурал. Хасах баланстай хүмүүс өрөнд орж, /хэлсэн хэлээгүй бүгд өртэй/ хамгийн муугаар бодоход өлсгөлөнд нэрвэгдэх байх. За тэр Хуримтлал энэ тэр бол бүүр цаашаа шүү. Хадгаламжтай болох бол монгол мөрөөдөл. “Төрийн албан хаагч хадгаламжтай болов” гэдэг бол монгол онигоо. Гэхдээ л монголчууд хэвийн амьдраад л болоод л байдаг. Үүнд нэг “бяцхаан” нууц бий. Та нар энэ нууцыг таа даа. 

Азийн хүлэг улс номын тухай

Залуу Улс төрч Л.Оюун-Эрдэнэ Ардчиллын үлгэр жишээ, бэлэг тэмдэг гэгддэг АНУ-ын Харвардын их сургуульд сурч боловсроод, мэдлэг оюунаа тэлээд нөгөө “Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас Хүний хүү эрдэм өвөртлөн ирнэ” гэдэг шиг “Эрдмийн аяны богц” дүүрэн Монгол улсдаа иржээ.

Түүний гаргасан “Азийн хүлэг улс” хэмээх номыг би саяхан амтархан уншлаа. Хөндсөн асуудлууд нь үнэхээр байгаа оносон, манай улсын хөгжлийн тушаа болсон, нэн тулгамдсан асуудлууд байна. Орлогын тэгш бус байдал, боловсролын чанарын ялгаа, ил тод биш бизнесийн шударга бус өрсөлдөөн, Ардчилалд итгэх иргэдийн итгэл, улс төрчидын хариуцлага тэдний ажлыг дүгнэх үнэлэх гээд олон асуудлыг шинэ өнцгөөс харж, “Аргагүй л алс хол явж юм үзэж нүд тайлсан хүн” шиг хөндөж, өнөөдрийн монголд тулгамдаад байгаа асуудлыг шийдсэн бусад Ардчилсан улсын тэргүүн туршлага, тогтсон арга, жишиг шийдлийг танилцуулсан байна.

Биднийг бага байхад хотын хүүхэд хөдөө ирж, хотын элдэв сонин хачин, хүүхдийн парк, өндөр байшин, өдөржин кино гаргадаг суваг гэх мэтийн талаар дүрслэн ярихад нь чихээ дэлдийлгэн, нүдээ бүлтийлгэн, цагааханаар атаархан, гайхан биширч сонсдог байсан шиг л юм боллоо.

Ер нь бол монголын улс төр түүнийг судалдаг шинжлэх ухааны салбар нь хөгжлийн маш доод түвшинд байгаа гэдэгтэй би санал нийлдэг.

Үнэндээ бид улс төрчидынхөө хийсэн ажлыг зөв үнэлж дүгнэж чаддаггүй тэднийхээ хэлсэнээр л туугаад байдаг. Улс төрчидын үг яриа үйлдэл, хийсэн ажилд нь бодитой үнэлэлт дүгнэлт өгдөг хөндлөнгийн хараат бус, шинжлэх ухаанч, улс төрийн бодлогын шинжилгээ судалгааны байгууллага бараг байхгүй. Иргэдийнх нь улс төрийн боловсрол нэн тааруухан. Иргэд нь  өөрсдийнхөө улс төрийн оролцооны эрхийг 4 жилд нэг удаа болдог сонгуульхан гэх мэт аахар шаахар зүйлээр төсөөлдөг.

Улс төрчидийнхөө ярьж байгаа дэвшүүлэн тавьж буй, шийдвэрлэхийг зорьж буй асуудал, мөрийн хөтөлбөр зэргийг нь хэр бодитой, тооцоо судалгаатай вэ? гэдэгт үнэлэлт дүгнэлт өгч чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл ард түмэнд таалагдахын тулд түр зуурын улс төрийн ашиг хонжоо хайсан  популизм хийж  байна уу? Эсвэл үнэхээр үнэн бодит судалгаа шинжилгээнд суурилсан асуудлыг ярьж байна уу гэдгийг ялгаж салгаж чадахгүй төөрөгдөх байдал газар авлаа. Яг яах гэж улс төрд орж байгаагаа бүрэн тайлбарлаж чадахгүй, тогтсон үнэт зүйл, итгэл үнэмшилгүй, судалгаанд суурилсан биш "сургаар" дөрөөлсөн улс төрчид “харанхуй цээжнийхээ пан”-гаар асуудалд хандаж, гишүүн Ц.Нямдоржын хэлсэнээр “Оймсонд хавчуулагдан орж ирсэн” улс төрч олширч улмаар монгол төрийн дархлаа суларч үр дүнд нь ард түмний итгэл найдвар хөсөрдөж байгааг хүн бүр харж байна.

Хуулийн биш хүмүүсийн /дарангуйлагч төстэй/ засаглал газар авах шинжтэй болсон гэдгийг ил тод шууд хэлсэн байгаа нь үнэхээр бахархууштай байлаа. Өөр зөндөө олон асуудал хөндсөн байна билээ. Тэр улс төрийн “эс үйлдэхүй” бол манайдаа л шинэ ойлголт

Ном эхлэхдээ зөгнөлөөр эхэлж байна. Тэр зөгнөлд гардаг шиг улсын төлөө залуу хүний хувьд зүтгэхэд бэлэн байна. Энэ бол миний л бодол. Юутай ч та тэр номыг уншаад үз.

Азийн хүлэг улсыг бүтээх ЗАЛУУ үе айсуй. Тэднийг дэмж.

Хаан шалдан байна

Энэ бол их алдартай үлгэр. Бүр энэ үлгэрээр хийсэн кино хүртэл байдаг. Хүүхэд байхдаа тэр киног нь үзээд өөрийн эрхгүй инээд алддаг сан. Ялангуяа тэр нэхмэлийн машинийг хоосон ажиллуулаад “хар л даа ямар сайхан бөс даавуу байгааг” гэж хэлэхэд нь хааны итгэмжит түшмэл нь олж харах гэж хичээж хичээж сүүлд нь Тэнэг гэж хэлэгдэхгүйн тулд “Тийм байна аа тийм байна Гайхамшигтай хувцас байна” гэдэг хэсэг дээр нь инээхгүй байхын аргагүй. Их сургамжтай үлгэр л дээ. Товчхондоо бол хоёр луйварчин ухаантай болж харагдах гэсэн Хаан болоод түүний тойрон хүрээлэгчидийг хөнгөхөөн залилаад зогсохгүй, олны өмнө жинхэнэ Тэнэгүүд гэдгийг харуулж чаддаг.

Манай улсын Их сургууль уг нь “Улс төр судлаач” гэх мэргэжлийн улс төр судлаачыг бэлтгэдэг боловч тэрхүү улс төр судлаачдынх нь дуу хоолой нийгэмд хүрдэггүй. Тиймээс монголын улс төрд ямар ч тооцоо судалгаагүй, шинжлэх ухаанч бус, улс төрийн зорилт мөрийн хөтөлбөр, үг үйлдэл, дүгнэлт ноёрхож, хэн нэгэн улс төрчийн хувийн бодол, хийрхэл газар авч улс төрчид дур зоргоороо авирлаж популизм хийдэг. Энэхүү зан байдал, үг үйлдэлд нь мэргэжлийн, шинжлэх ухаанч, баримттай, тооцоо судалгаатай тайлбар хийчих хараат бус судлаач байдаггүй болохоор “Намайг хэн хэлэх вэ? Нохойг хэн саах вэ?” гэдэг шиг авирладаг. Товчхондоо улс төрчидын шалдан эсвэл хувцастай эсэхийг нь Ард түмэнд шударгаар хэлээд өгчих байгууллага “судлаач” алга. Өөрөөр хэлбэл манай улсын улс төр судлалын шинжлэх ухаан Их сургуулийнхаа танхимаас гараагүй, Улс төрчидынхөө “Нүцгэн үнэн”-ийг харуулах чадваргүй хөгжилийн доод түвшинд байна. 

Ардчилал хөгжсөн оронд бол Улс төрийн бодлогын судалгааны хүрээлэнгүүд идэвхтэй ажиллаж, “судлаачид” улс төрчидийнхөө үг, үйлдэл, бодлогод үнэлэлт дүгнэлт өгөх байдалаар хөндлөнгийн хүчтэй хяналт бүрдүүлсэн байдаг аж. Манайд ийм зүйл байдаггүй болохоор манай улс төрчид “Улс төрийн бодлогын маш том алдаа” гаргачихаад одоо түүнийгээ өөрсдийнхөө буруу биш Дэлхийн эдийн засгийн хямралын буруу гээд хариуцлагаас эвтэйхэн бултаж, харин тэр алдаатай бодлогынх нь горыг ард түмэн нь амсаад сууж байна.

Байгалийн баялаг дээр суурилсан эдийн засгийн бүтцийг хэт дэмжиж энэ бодлогодоо хэт найдаж явсаны дээр улс төрд шургалсан эдийн засгийн олигархи бүлэглэлүүдийн монголын баялагт эзэн суух гэсэн явцуу эрх ашгийн төлөөх тэмцэл нь монголын эдийн засгийг хөлдөө чирч үр дүнд нь Ард түмэн хохирлоо. Зүй нь ганцхан байгалийн баялагтаа найдах биш хөдөө аж ахуйн салбар, монгол хүний оюуны баялагт найдаж түүнд хөрөнгө оруулж, шувууны сүүдэр шиг дайраад өнгөрөх эдийн засгийн өсөлт, түүнээс гарсан ховор боломж, хөрөнгийг хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх болоод шинжлэх ухаан, үйдвэрлэлийн бусад салбарт зарцуулсан бол өнөөдрийн монгол өөр байх байсан нь лавтай.

Эдийн засгийн энэ боломжыг хоосон улс төр, бэлэн мөнгө тараах халамжын хөтөлбөрт зарцуулсан дэндүү үрэлгэн харалган бодлого бол монголын тооцоо судалгаагүй, үнэн бодит бус, алсын хараагүй улс төрийн бодлогын шууд үр дагавар.

Ард түмний татварын хөрөнгийг зарцуулах тал дээр дэндүү үрэлгэн, хайхрамжгүй хандаж байна. Тендерүүд нь хяналтгүй. Авилгал, хээл хахууль нь багасч байгаа зүйл алга. Ардчилсан нам ялсан биш бүр авилга ил цагаандаа гарч, тендер аваад өгий. 10 хувийг нь өгчих гээд хар зах дээр гүйх бацаанууд олширсон гэдэг яриа нэг хэсэг тараад намжсан юм даг. Монгол дахь авилгал улиг  болсон зүйл учраас би энэ талаар ярьмааргүй байна. Харин дэндүү үрэлгэн төсвийн зарцуулалт монгол улсыг бүхлээр нь залгих шинжтэй болж. Үүнийг энгийн наад захын тендерийн дүнгээс харж болно. Зураг төсөв зохиох үйл явц нь ил тод биш, бүрхэг нууцлагдмал. Түүнд хяналт тавьж байгаа зүйл алга. Дурын нэг төсөвчин өөрийнхөөрөө төсөв зохиодог. Энэ нь цаанаасаа захиалгатай. Захиалагч нь төсөвтөө авилгалынхаа мөнгийг суулгуулна. Үр дүнд нь үнэн бодит зах зээлийн ханшаар тооцсон гэхэд итгэмээргүй төсөвтэй тендер төрнө.

Энгийн нэг гүний худаг гаргуулахад /гүнээсээ хамаардаг/ хамгийн ихдээ 15 сая төгрөг зарцуулдаг. Үүнийг хашаандаа худаг гаргуулсан бүх хүн мэддэг. Гэтэл төсвийн хөрөнгөөр худаг гаргахад 45 сая төгрөг зарцуулсан байх жишээтэй.

Хэдэн жилийн өмнө хувийн компанийн хөрөнгөөр хүнд даацын хатуу хучилттай замыг замын компаниуд 1 км-ыг нь 500 сая төгрөгөөр булаацалдан гүйцэтгэсэн гэдэг. Гэтэл төсвийн хөрөнгөөр хийгддэг авта замуудын олонх нь 1 км нь 1 тэрбум төгрөгөөр тавигддаг гэдэг. Замын бизнес бол дарга нарын бизнес гэдэг нь оргүй үг биш бололтой. Орон нутагт бол бүүр сонирхолтой тоо баримтууд харагдана. 150 хүүхдийн ортой цэцэрлэг 700 сая-д босож нээлтээ хийгээд байхад хажуу талд нь түүнтэй ижил хэмжээтэй бага сургуулийн барилга 1 тэрбумыг залгичихаад ахиад мөнгө өгөхгүй бол ашиглалтанд оруулж чадахгүй нь ээ гэд сууж байдаг. Аливаа нэг ажлыг гүйцэтгэхэд шаардагдах улсын жишиг үнэ гэж байхгүй хэн нэгэн дарга энэ ажлыг дурынхаа төсөвт өртөгт багтаамаар байна гэвэл төсөвчин нь яаж ийж байгаад л хэлсэн үнэнд нь төсвийг нь зохиодог захиалгат төсвийн хяналтгүй систем байх шиг байгаа юм. Мэдээж би энэ бүхнийг нарийн судлаагүй зүгээр л гаднаас нь харахад л ийм байх шиг санагдаж хардах сэтгэл төрдөг. Үнэн гэд шууд хэлчихгүй ч гэсэн худлаа гэх хүн гарахгүй дээ.

За тэгээд тендер шалгаруулалт бол тэр чигээрээ үнэмшилтэй найруулга бүхий жүжиг. Ер нь монголд бие биенийгээ хуурдаг, түүнийгээ хуулиар халхавчилдаг явдал бүүр ёс мэт тогтсон байна. Нөгөө хуульчлагдсан хулгай гэдэг л энэ байх. Энэ бүх болж бүтэхгүй байгаа зүйлийг ихэнх хүн мэддэг. Гэхдээ хэн ч дуугарахгүй. Энэ систем нь дарга нарт ашигтай. Компаниудад ашигтай. Хэдийгээр тендерт ороод ялагдсан ч ахиад өөр тендерт ороод ялах учир тогтолцоогоо муулахгүй. Энэ тогтолцоо бүхэлдээ алтаар өндөглөдөг тахиа учир албан тушаалтнууд ч тэр, компаниуд ч тэр тогтолцоогоо муу хэлж “алтаар өндөглөдөг тахиагаа алах”-ыг хүсэхгүй. Нэг үгээр хэлбэл улс төрийн “эс үйлдэхүй”-гээр муу муухайгаа хаацайлдаг. Уг нь энэ бол гэмт хэрэг л дээ. Төсөөлөхөд хэн нэгэн Ард түмний хөрөнгийг хулгайлж буйг мэдсэн мөртлөө дуугүй л сууна. Дараа нь би ингэж хулгайлах юм шүү гэдгээ тооцоолж байгаа хэрэг. Хэрвээ энд нэг ийм хулгай хийж болдог нүх байна. Үүгээр хулгай хийгээд байна гэд хэлчихвэл тэр нүхийг бөглөчих учраас ашиггүй.

Харин улсын эзэн болсон ард түмэн өөрийнхөө хөрөнгөд хяналт тавих эрхгүй. Бүүр өөрийнхөө хөрөнгийг /улсын төсвийг/ олон түмнийх ч биш дарга нарынх гэж үздэг хүн олон байгааг яалтай ч билээ.

Хохирогч нь хөөрхий муу ард түмэн завшигч нь хувийн хүсэл шуналаа үл тэвчиж чадах дарга нар, ашгаас өөр зүйлийг боддоггүй хүйтэн сэтгэлтэй компаниуд. Хоёр км зам тавих мөнгөөр нэг км зам тавиад байна уу үгүй юу гэдгийг нь үнэн бодитоор нь тооцоо судалгаатайгаар ард түмэнд хэлээд өгчих “судлаачгүй” Монгол улс. За ийм шударга “судлаач” байлаа гэхэд “Төрийн төлөө оготно боож үхнэ” гээчээр чи юу юм гэх бол энүүхэнд шүү. Ийм сэтгэлгээгээр асуудалд хандаад, өөрчлөхөөс, асуудлыг шийдэхээс айгаад байвал “Хөгждөггүй улс, ханаж цаддаггүй” дарга нартайгаа амьдраад л, амьдраад л байна шүү дээ та минь.

Үлгэрийн төгсгөлд “Шалдан хаан” өөрийн гоёмсог хувцасыг олон түмэндээ гайхуулдаг. Хааны хувцасыг “Тэнэг” хүн харж чадахгүй гэж урьдчилан зарладаг учраас олон түмний дундаас хааныг “Шалдан байна” гэж хэлж сайн дураараа тэнэг болох хүн гардаггүй. Гэтэл нэг “Бяцхан охин” “Хаан шалдан байна” гэж хашгирдаг. Олон түмэн нир хийн инээлдэж “Хаан” олны доог тохуу болсноор үлгэр дуусдаг.

Монголчууд эрх мэдэлтнүүдийгээ шалдан /бодлогогүй/ байгааг харсаар мөртлөө “Бидний хаан шалдан биш /бодлоготой/ гэдэгт итгэхийг хүсдэг” Харин эрх мэдэлтнүүд нь “Өөрсдийгөө шалдан гэдгээ мэдсээр мөртлөө” хувцастай /бодлоготой/ юм шиг аашилдаг. 

Жинхэнэ ДАРГА нь хэн бэ? /Зарим нэг нэршилийн тухайд/

Коммунист улсаас Ардчилсан улс болох үйл явц тийм ч амаргүй байна. Ихэнх хүмүүс бид Ардчиллыг бүрэн хийчихсэн гэдэгт итгэдэг бололтой. Ер манай улсын Ардчилал тийм ч төгс болчихсон зүйл биш л дээ учир нь Ардчилал өөрөө их харьцангуй. Орос ба Хятад, Казакстан зэрэг улсуудтай харьцуулахад манай улс Ардчилсан улс боловч Ардчилал хөгжсөн Европын улсуудын  хажууд манай улс Ардчилсан улс болох замдаа явж байна.

Ардчилсан хувьсгалыг тэр үеийн коммунист нийгэмд өсөж төлөвшсөн хүмүүс хийсэн. Тэдний Ардчиллын тухай ойлголт их бүдүүн тойм байсан тухай дурсамж яриа их байдаг. Ардчилал, эрх чөлөө, зах зээлийн эдийн засаг гэдгээ ойлгох гэж тухайн үед Их сургуулийн багш нараас Ардчилсан хувьсгалчид тусгай лекц сонсдог байсан тухай яриаг би нэг багшаас сонсож байсан. Үнэндээ 1990-ээд онд Ардчиллыг бүрэн утгаар нь ойлгож байсан хүн тун ховор байсан шиг. Хамгийн гайгүй ойлголттой байсан нь Их сургуулийн ШУКОнолын тэнхимийн багш С.Зориг агсан гуай байсан гэж ярьдаг. Коммунист улс учраас Ардчилал, эрх чөлөөний талаар буюу барууны үзэл сурталын талаарх орчуулгын ном зохиол бүтээл монголд байгаагүй. Тиймээс манай Ардчилсан хувьсгалчид Ардчилалынхаа мөн чанарыг сайн танилгүй, манай хошин шогийнхний хэлдэгээр нэг иймэрхүү багцааны юм байх юм даг уу даа гээд таамгаар хийгээд хаясан юм шиг байгаа юм.

Хүний итгэл үнэмшил, оюун сэтгэлгээ маш богино хугацаанд орвонгоороо эргэнэ гэж байхгүй л дээ. Кинон дээр гардаг шиг ой санамжаа алдчихгүй л бол. Тиймээс коммунист системд өсөж хүмүүжсэн хүмүүсийн хийсэн Ардчилалд коммунист ул мөр тод үлдсэн байна. Жишээ нь: Зарим нэг нэршилийг аваад үзий.

Ер коммунист нийгэмд хамгийн түгээмэл тохиолдох нэршил бол дарга гэдэг үг. Нийгмийн бүх шатанд дарга гэдэг үг хэрэглэгдэнэ. Даргална. Удирдана. Захирна. Бүх зүйл дээд шатнаасаа учраас тэр шүү дээ. Даргаас бүрэн хамааралтай нийгэм. Гол шийдвэрийг дарга гаргана. Даргыг шүүмжилж болохгүй гээд л ...

Монгол улсын их хурлын дарга: Энэ үг бол цэвэр хуучин нийгмийн үлдэгдэл үг. Дарга гэдэгтээ гол учир байна. Уг нь бол дарга биш л дээ. Улсын их хурал бол хамтын шийдвэр гаргадаг төлөөллийн байгууллага. Энд бол хурал даргалаад  төлөөлөгчдөө захираад ганцаараа шийдвэр гаргаад байна гэж үгүй. Зүй нь Хурал зохион байгуулагч, хурлын зохицуулагч эсвэл хурлын дэг сахиулагч гэх ч юм уу? Нэг тийм даргаас өөр нэршил байвал илүү зохимжтой буюу эдгээр нэршил нь түүний хийж байгаа ажилд нь илүү тохироод байгаа юм.

Монгол улсын Ерөнхий сайд: Засаглалын гурван салаа мөчир бий гээд Засаглал хуваах онолд үздэг. Түүний нэг салаа засаглал болох Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнийг хуучний сайд гэсэн нэршилээ зээлдээд Ерөнхий сайд гээд нэрлэчихсэн. Сайд гэдэг үгийн утга нь Л.Түдэв гуайн бичсэнээр бол сандал, суудал гэсэн утгатай гэнэ.

Зүй нь Улсын Ерөнхий Гүйцэтгэгч гэвэл илүү оновчтой нэршил болох юм. Гүйцэтгэх засаглал бол Хууль тогтоох байгууллагаас гаргасан хууль дүрмийг амьдралд хэрэгжүүлэх үндсэн үүрэгтэй тэр битгий хэл  зарцуулах мөнгөө хүртэл Хууль тогтоох байгууллагаар батлуулж байж  үрнэ. Товчхондоо тэдэнд эрх мэдэл гэж байхгүй. Харин гүйцэтгэх үүргийг хүлээдэг. УИХурал бол манай хууль тогтоох байгууллага буюу өргөн утгаар нь авч үзвэл нийт Ард түмэн юм. Өөрөөр хэлбэл монгол улсын насанд хүрсэн бүх иргэн нийлээд Монгол улсын парламент харин түүнийг багасгаж илүү хялбаршуулсан бүтэц нь УИХ. Ухаандаа монголчууд бүгдээрээ Улсын их хурлын танхимд багтахгүй тийм том танхимтай байсан ч  байн байн улс орны чанартай асуудлыг хэлэлцэх гээд энд тэнд цуглаж шийдвэр гаргаад явах цаг зав  байдаггүй учраас иргэд /бүх иргэн улстөрчид/ өмнөөсөө өөрийнхөө эрх ашгийг төлөөлөх хүнийг сонгоод миний өмнөөс шийдвэр гарга гээд явуулдаг. Тэр хүнийг УИХурлын гишүүн гэнэ. Маш хялбарханаар тайлбарлавал эцсийн дүндээ бүх шийдвэрийг ард түмэн гаргаж, ард түмэн захирна. Харин тэр шийдвэрийг нь улс орон даяар гүйцэтгэх, хэрэгжүүлэх хүн нь Ерөнхий сайд ба түүний ажлын алба юм. Үндсэн ажил нь гүйцэтгэгч байдаг хүнийг сайд гээд нэрлэчихээр нэг тийм сонин парадокс үүсээд байгаа ч юм шиг.

За ингээд цаашаа ярьвал их олон даргыг ярьж болно.

Аймгийн Засаг дарга-Аймгийн гүйцэтгэгч

Сумын Засаг дарга-Сумын гүйцэтгэгч

Багийн Засаг дарга-Багийн гүйцэтгэгч

Яг үнэндээ дарга нарт эрх мэдэл байхгүй, тэдэнд дур зоргоор шийддэг юм гэж багахан. Тэдний бүх шийдвэр, үйл хөдлөл нь хуулийн дагуу байх ёстой. Хуулинд захирагдана. Харин эсрэгээрээ Ард түмний олонхын хүссэнийг тэд гүйцэтгэх учиртай. Үүнийг л Ард түмний Ардчилсан засаглал гэдэг юм шүү дээ.

Дээр хэлсэнчлэн парадокс гэж бичсэнийгээ илүү тодруулмаар байна. Одоогийн бидний нийгэмд хуучин нийгмийн ул мөр тод байгаа нь Ард түмний сэтгэлгээнд бас ажиглагдана. Ардын эрхт Ардчилсан улсын иргэн мөртлөө өөрийгөө дарга гэж бодож чадахгүй харин Засгийн газар, удирдлагын ордонд байгаа хүмүүсийг дарга гэж харна. Тэд нарыг ард түмнийг даргалах ёстой, захирах ёстой гэж ойлгоно. Учир нь дарга гэсэн нэртэй болохоор нь тэгж ойлгоод байна. Гүйцэтгэгч гэсэн нэртэй бол энэ чинь дарга биш иргэн би дарга шүү дээ гэдгээ хялбархан ойлгочих байх. Улс орны жинхэнэ удирдагч, дарга нь ард түмэн тэгсэн чинь нөгөө хамгийн том дарга /ард түмэн/ нь өөртөө үйлчлэх ёстой гүйцэтгэгч хүнийг бидний дарга, удирдагч гэж ойлгочихоод байхаар чинь энэ улс орныг чинь хэн удирдах болж байна аа. Ард түмэн үү аль эсвэл хэн нэгэн дарангуйлагч уу?

Улс төрийн ган

Би говийн хүүхэд болохоор байгалийн нэгэн гамшигт үзэгдэл болох “ГАН” гэдгийн тухай сайн мэдэх юм. Говьд ган болох үзэгдэл элбэг тохиолдоно. Хавар дуусч зун эхэлчихээд байхад бороо хур орохгүй байх ба нар улам хурцаар шарж, халуун салхи дотор бачууруулан үлээж бие нозооруулна. Уул хангай минь хур бороогоо хайрлахнуу гэсэн хүмүүсийн горьдлого тасарсан харц тэнгэрт гарч ирсэн үүл болгон руу чиглэж, итгэж найдан ширтэх боловч өнөөх нь халуун салхинд туугдан алга болно. Ган болоход хөгшчүүл сэтгэлээр их унадаг бололтой. Учир нь ган болсон зун ахмадууд тэнгэрийн орондоо илүү олноор явах шиг болдог юм. Гэхдээ одоо миний энэхүү бичиж байгаа нийтлэл маань байгальд тохиолддог “ГАН” хэмээх үзэгдэлийн тухай биш улс орны улс төрийн амьдралд тохиолдоод байгаа “ГАН”-гийн тухай юм.

Онолын үүднээс авч үзэх юм бол улс төрийн үйл явц нь их системлэг /тогтолцоолог/ зүйл юм. Төрийн Ардчилсан хэв маягын системийг тойм хэлбэрээр бүдүүвчилбэл: Эхлээд тодорхой хил хязгаар, нутаг дэвсгэр бүхий өөрийн гэсэн онцлог соёл, иргэншилтэй улсын “ард түмэн” байна. Ард түмэн шударга сонгуулийн зарчмаар өөрийн улсын төрийг төлөөллийн зарчмаар бий болгоно. Төр нь улс орны  гадаад дотоод бодлогыг боловсруулж улс орны хэмжээнд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх хууль буюу шийдвэр гаргаж түүнийг хэрэгжүүлнэ. Гаргасан хууль шийдвэрүүд нь улс орны амьдралд сайн муугаар нөлөөлнө. Тогтсон хугацааны дараа сонгууль дахин болж Ард түмэн төр барьсан эрх мэдэлтнүүдийнхээ үйл ажиллагаанд дүн тавьна. Сайн дүн тавьбал тэдгээр эрх баригчидыг улируулан сонгох ба муу дүн тавьбал тэднээс илүү их ажиллаж чадах хүмүүсийг төрийн эрхэнд гаргана. Ийнхүү эргэх холбоо үүсдэг. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн системийн эргэлт ийхүү байнга дахин дахин давтагдаж явах юм. Ардчилсан системийн нэг онцлог бол улс төрийн эрх мэдэлтнүүдийг тодорхой буюу богино хугацаанд сольж байх тухай ойлголт юм. Энэ нь улс оронд дарангуйлал тогтохоос сэргийлсэн арга хэмжээ бөгөөд нөгөө талаар энэ нь улс төрийн удирдагчидын чадвар чадавхыг дээд хэмжээгээр улс орныхоо нийтлэг эрх ашиг, сайн сайханы төлөө ашиглах сонирхолоос үүдэлтэй.

Нам улс төрийн системд маш их үүрэгтэй. Нам улс орны хэмжээнд тулгамдсан асуудлыг гарган ирж төрийн бодлого болгож, асуудлыг шийдвэрлэх мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлнэ. Намын дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр нь үнэхээр олон түмний хүсэл сонирхолд нийцсэн тэдний амьдралд тохиолдож буй асуудлыг шийдэхүйц цагаа олсон шийдэлтэй зөв, мэргэн бодлого хөтөлбөр байх аваас сая сонгогчид тэрхүү намыг сонгуульд дэмжинэ. Олон түмний дэмжлэгийг авч сонгуульд ялалт байгуулсан нам тэрхүү сонгуульд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөө амьдралд хэрэгжүүлж үр шимийг нь сонгогчид, ард түмэн хүртэж улс орон урагшлан хөгжих учиртай юм. Энэ бол онол бас бусад Ардчилал хөгжсөн орнуудын нийтлэг жишиг. Энэ онолоор буюу нэгэнт батлагдсан энэ жишигээр явахгүй бол улс оронд өлсгөлөн, ядуурал, эмх замбараагүй байдал газар авч, эцэст нь энэ бүхэн хүчирхийллийг өдөөж, цуст иргэний дайнаар төгсдөг гашуун түүхтэй.

Аливаа зүйлийн жам ёс алдагдвал нийгэмд ч тэр, байгальд ч тэр таагүй зүйлс тохиолдож эхэлдэг. Улс төрийн ГАН бол тэрхүү жам ёс алдагдсанаас үүдэлтэй юм. Өөрөөр хэлбэл ардчилалын үнэт зүйлс алдагдаж, ардчилсан төрийн жам ёсноос гадуурх үйл явц монголын улс төрд хэтэрхий удаан бугшсанаас болж Монголын улс төрд ГАН болоод байна.

Амьдралтай жишээн дээр тайлбарлая. А гэдэг намын Б гэдэг дарга байна гэж бодъё. Мэдээж улс төрийн намын эцсийн зорилго бол засгийн эрхийг авах. Тухайн улсын парламент 21 төлөөлөгчтэй байя. Өөрөөр хэлбэл УИХурал нь 21 гишүүнтэй гэж бодъё. Сонгуульд намаас нэр дэвших хүмүүсийг намын дарга Б мэднэ. Уг нь бол онолоороо буюу дүрмээрээ тухайн төлөөлөгчийг нэр дэвшүүлэх эсэхийг тухайн шатны нам түүний гишүүд нь мэдэх учиртай л даа. Сонгуульд нэр дэвшигч ба намын дарга Б хоёр нэг нам боловч намаас дэвшигч УИХуралд сонгогдож гарч ирээд намын даргаа дэмжихгүй бол яах вэ? Б-г дэмжихгүй бол намын дарга Ерөнхий сайд болж чадахгүй. Б-г дэмжихгүй байх хуулийн бололцоотой. Тэгэхээр Б нам дотроосоо яг өөртөө үнэнч байх өөрийн хүнийг дэвшүүлэх сонирхолтой байна. Доод шатны сонгогчид ямар хүн дэвшүүлэх сонирхолтой байгаа нь намын дарга Б-д чухал биш хамгийн чухал нь нэр дэвшигч маань яг Б-гийн гарын итгэлтэй хүн /фракцын/ байх ёстой гэсэн шалгуур нэгдүгээрт тавигдаж эхэлнэ. Учир нь монголын улс төрд хувийн эрх ашгийн үүднээс өөр намд урваж санал өгөх бүрэн боломж байдаг. Тиймээс намын даргын хувьд нэр дэвшигчдэд байх ёстой шалгууруудын хамгийн эхэнд надад үнэнч, надаас урвахгүй /зарим тохиолдолд бөгс долоогч/ хүн байх ёстой ба нэр дэвшигч нь оюун сэтгэлгээ болоод эдийн засгийн хувьд сул дорой байх нь хамаагүй.

Харин ард түмэнд ашигтай төлөөлөгч бол боловсрол мэдлэгтэй, хувийн эрх ашгаасаа илүү олон түмний эрх ашгийг дээдэлдэг, итгэл даадаг, ард түмний дун дахь зовлон жаргалыг сайн мэддэг тэрхүү зовлонг нь эрх мэдэлтэй болбол нимгэлэх, арилгах бодлого шийдвэрийг гаргадаг хүчтэй, зөв шударга, бусдын төлөө гэсэн зүрх сэтгэлтэй хүн байх ёстой.  Гэхдээ энэ зарчим монголын улс төрд үйлчлэхгүй байгаа буюу нам дотор бодит амьдрал дээр яг үүний эсрэгээр явдаг.

Намын доод шатны эгэл жирийн гишүүд намынхаа үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, олон түмнийхээ төлөө хоёргүй сэтгэлээр төрд зүтгэж чадах жинхэнэ төлөөлөгчийг гаргаж ирж чадахгүй байгаа нөгөө талаар тийм боломжыг олгох сонирхол намын дээд удирдлагад байдаггүй. Учир нь улс төрийн намыг өөрийнхөө өмч, өөрийнхөө хувийн эрх ашиг, тодорхой хэсэг бүлэглэлийн мэдэлд байлгах хүсэлтэй байгаа. Доороосоо дээшээ биш дээрээсээ доош чиглэсэн удирдлагын /дарангуйлалын/ хэв маяг тогтоод байна. Иймээс монголын төр жинхэнээсээ ард түмний Ардчилсан төр байж чадахгүй байна.

Монгол улс шинээр Ардчилсан улс төрийн тогтолцоог нутагшуулж байгаа улс учраас ард түмэн  өөртөө олгогдсон улс төрийн эрх, Ардчиллынхаа мөн чанарыг сайн таниагүй байна. Ардчилал бол ард түмний засаглал болохоос биш хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх мэдлийн бамбай биш, Ардчилал бол бүх нийтийн сайн сайханы төлөө зориулагдсан нийт ард түмэнд ашигтай төр болохоос биш ханаж цадахаа мэдэхгүй ёс зүйгүй, увайгүй хэсэг бүлэг хүмүүсийн сайн сайханы төлөө, хэдхэн бүлэглэлд ашигтайгаар үйлчилдэг төр засгийн хэлбэр биш юм.

Шалтгаан хийгээд гарах арга зам: Нэгдүгээрт: Төлөөллийн Ардчилалын завхралын талаар би тусгай нийтлэл бичсэн учир энд нуршихыг хүсэхгүй байна. Шууд Ардчилалын хэлбэрийг шийдвэр гаргах түвшинд илүү өргөн ашиглах, Төлөөллийн Ардчилалын сул талыг арилгах хууль эрх зүй зохицуулалт хийх зайлшгүй шаардлагатай.

Хоёрдугаарт: Иргэд, олон түмний улс төрийн оролцоог идэвхжүүлж хуульчлах, нам доторх Ардчилалыг хуульчлах, олон ургальч байдалыг дэмжин урамшуулах гэхдээ цөөнх нь олонхоо дагадаг улс төрийн соёлыг хуульчлах, Ардчилсан улс төрийн соёл төлөвшөөгүй учраас нам дотроо цөөнх болбол гараад сөрөг намтайгаа эвсэж байгаад өөрийн намын олонхыг дардаг тийм улс төрийн соёлгүй зэрлэг бүдүүлэг дүрэмгүй улс төр монголд ноёрхож байна.

Маш энгийнээр тайлбарлахад улс төрийн системийн /тогтолцооны/ эргэлт  нь байгаль дах усны эргэлттэй тун төстэй юм.

Байгаль дах ус агаарт хөөрч үүл болон хувирна. /Аль нэгэн намаас эсвэл бие даагчид нэр дэвшиж сонгогдсоноор улс төрийн эрх мэдэлд хүрнэ/ Үүлнээс бороо орж газар дэлхий гайхамшигтай сайханаар баясаж, ган тайлагдаж, ургамал ногоо дэлгэрээд хүн малын зоо тэнийж амгалан жаргалан болно. /Төрийн бодлого шийдвэр зөв мэргэн байж улс орон хөгжиж, ард түмний амьдрал сайжраад, иргэд өмсөж идэхээр дутахгүй гар газар, хөл хөсөр амгалан жаргалтай амьдарна/ 

Орсон борооны ус газраас, гол горхиноос, далай тэнгисээс дахин ууршиж үүл болно. /Нэгэнт эрх мэдэлд хүрсэн хүмүүс эрх мэдлээ алдах дургүй байдаг буюу дарангуйлал тогтоодог учир ихэнх улсад улс төрийн зүтгэлтэн дахин нэг удаа сонгогдож ажиллахыг зөвшөөрдөг. Өөрөөр хэлбэл аливаа улс төрийн зүтгэлтэний улс төрийн идэвхтэй амьдрал нь голдуу 8 жил үргэлжлэхээр хуульчилсан байдаг. Иймээс улс төрд шинэ залгамж халааг авсан нэр дэвшигчид өөр бусад шинэ зүтгэлтнүүд дахин сонгогдож улс төрийн эрх мэдлийг авна/ Ийнхүү тэр шинэ үүлнээс дахин бороо орж газар дэлхийг баясгана. Ийнхүү мөнхөд эргэлдэх усны эргэлт байгалийг тэжээдэг. /Ийнхүү ус ба цусны эргэлт мэт улс төрийн тогтолцоо мөнхөд эргэх холбоог үүсгэж улс орон урагшлан хөгжиж, ардчилал эцсийн дүндээ гагцхүү ард түмэнд ашигтай байж, өгөөжөө өгдөг учиртай юм/

Дүгнэлт: Монголд улс төрийн ГАН болоод байгааг би уншигч танд маш ойгомжтой байхаар бичих гэж чадан ядан хичээлээ. Нэгэнт бороогоо оруулж хураа хайрласан үүлнүүд ямарч бороо оруулж чадахааргүй сэмжин үүл болчихоод Монголын улс төрийн тэнгэрт олон жил болсон учраас ган болж байна. Ийм хүмүүс маш олон байгаа. Та бүхэн надаас дутахгүй нэрлэчихнэ. Би хоёрхон хүн нэрлэе. Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж ... Тэд цагтаа шинэ борооны үүл болж Монголын улс төрийн “ГАН”-г тайлж байсан хүмүүс гэвч одоо тэдэнд бороо оруулахаасаа илүү монголын тэнгэрт илүү их удаан байх нь чухал болсон бололтой.

Говь нутагт ган болсон жил хүмүүст үүлэнд итгэхээ байчихдаг. Учир нь бороогүй хуурамч үүл байн байн гарсаар байгаад хүмүүсийг залхаачихдаг юм. Яг үүнтэй адилаар улс орноо хөгжүүлнэ хөгжүүлнэ жаргаана жаргаана гэсээр байгаад улс төрийн намууд сонгогчидыг залхаасан юм шиг байдаг. Сонгууль болох бүрт сонгогчидын ирц буурсаар байгааг би энэ явдалтай жишиж тайлбарламаар байна. Иргэд үүлэнд итгэхээ байдаг шиг сонгогчид намуудад итгэхээ больж байна. Энэ бол аюул энэ бол эхний дохио юм. Тун удахгүй бороо оруулахгүй байгаа үүл рүү уурссан сонгогчид шинэ технологи ашиглаж бороо оруулдаг буугаар буудвал яана даа. Жинхэнэ байгалийн үүл рүү буудаж байгаа бол ч яая гэхэв харин төр засаг руугаа буудвал энэ нь жинхэнэ сүйрэл авчирна. Энэ бол хүсэх зүйл биш. Байгаль дэлхий ч тэр, төр засаг минь ч тэр бидэндээ үргэлж жам ёсоороо үр өгөөжөө өгөхийн ерөөл өргөе.

Ардчилал төлөвшсөн улс төрийн соёлтой улсад бол 20 гаран жил улс төрийн амьдралд идэвхтэй байдаг тийм улс төрийн зүтгэлтэн байхгүй. Байгаа бол тэр нь гарцаагүй дарангуйлагч болж таарна. Монголын улс төрийн намуудад маш олон залуучууд байгаа тэдэнд амбиц бий, тэдэнд шинэ санаа бий, мэдлэг боловсрол ч бий. Залуучууд гэдэг бол монголын улс төрийн “ГАН”-г тайлах шинэ борооны үүлнүүд. Гэвч шинэ борооны үүл ууршиж тэнгэрт гарахгүй байна. Тэнгэрт үүл гарахгүй бол бороо яаж орох вэ? Шинэ залуу улс төрчид ягаад монголын улс төрийн амьдралд оролцож чадахгүй байна вэ? Шалтгаан нь улс төрийн намуудад байгаа юм биш биз. Улс төрийн намын тухай хуулиа эргэж харъя.